امروزه با استفاده از برنامه‌های جامع مدیریت بحران می توان با بکارگیری اقدامات موثر همراه با طرح‌های کاربردی و حتی الامکان کم هزینه و چندمنظوره در مرحله آمادگی قبل از بحران، به میزان زیادی از شدت و گستردگی خسارات و تلفات ناشی از خطرات کاست. از مهمترین این تمهیدات، بکارگیری اصول پدافند غیرعامل به عنوان راهکاری جهت کاهش خطرپذیری در برابر خطرات مختلف و افزایش کارایی پس از وقوع خطر است که باید در سطوح مختلف برنامه ریزی منطقه ای، شهرسازی و معماری مورد توجه قرار گیرد(شهسواری و همکاران، ۱۳۹۴: ۳۷۲). پدافند غیرعامل به مجموعه ای از اقدامات غیرمسلحانه برای کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی، تاسیسات وسازه‌ها در برابر بارهای انفجار و تهدیدات احتمالی گفتـه می¬شود. پدافند غیرعامل بر کاهش آسیب پذیری سازه‌ها و پروژه‌های ساختمانی در برابر بارهای انفجار و نیز چند منظوره بودن سازه‌ها تاکید دارد. اصول و معیارهای پدافند غیرعامل، مجموعه اقدامات بنیادی و زیر بنایی است که در صورت بکارگیری می¬توان به اهداف پدافند غیرعامل از قبیل تقلیل خسارات و صدمات، کاهش قابلیت و توانایی سامانه شناسایی، هدف یابی و دقت هدف گیری تسلیحات آفندی دشمن و تحمیل هزینه بیشتر به وی نائل گردید.
از طرفی شهر ترکیبی از توده‌های ساختمانی و فضاهای خالی بین این توده‌هاست، نحوه ی قرارگیری و ترکیب توده‌های ساختمانی در کنار هم نیزبیانگر نوع ساخت و بافت شهر یا منطقه شهری محسوب می‌گردد. هر یک از انواع ساخت‌ها و بافت‌های شهری، در برابر شرایط بحرانی بویژه بحران‌های نظامی کارکرد و ویژگی‌های متنوع ای را ارئه می‌دهند، به نحوی که بعضی از این ساخت‌ها میزان آسیب پذیری را به مقدار زیادی افزایش می‌دهد، در حالی که بعضی دیگر از الگوهای شهری می‌توانند نقش بسیار موثری در افزایش مقاومت و پایداری در برابر حملات نظامی‌داشته باشد. این امر در مراکز کلانشهرها که انبوهی از توده‌های ساختمانی با انواع کارکردها را در خود جای داده اند شرایط ویژه ای رابه وجود آورده است(قربانی و همکاران، ۱۳۹۴). همچنین اینکه اکثر شهرها در معرض مخاطرات بالقوة طبیعی و مصنوعی هستند، در سالهای اخیر، توجه بسیاری از برنامه ریزان، دولت ها و ملت ها را به موضوع آسیب¬پذیری و مدیریت آن جلب کرده است(Wisner & Walker, ۲۰۰۵). از طرف دیگر ملاحظات پدافند غیرعامل و مبحث ۲۱ مقررات ملی ساختمان، نشان می‌دهد که ساختمان‌های با اسکلت بتنی بیشترین میزان سازگاری با اهداف دفاع غیرعامل و نیز بیشترین مقاومت در برابر بار انفجار را دارا است. همچنین جنس دیوارهای خارجی مقاوم در برابر بار انفجار بلوک‌های سیمانی و سفالی و دیوار بتنی هستند. نمای ساختمان نیز برای اینکه عملکرد مطلوبی در کاهش اثر بار انفجار و مقابله با آتش داشته باشد بهتر است کامپوزیت یا نمای سیمانی باشد و استفاده از نمای سنگ در پروژه‌های ساختمانی با وجود اینکه قابلیت کاهش انفجار و مقابله با آتش را دارا است ولی به دلیل قابلیت ترمیم پذیری و آوار برداری نامناسب، با اصول دفاع غیرعامل سازگار نیست. سیستم سقف مناسب دفاع غیرعامل تیرچه بلوک و دال بتن مسلح می‌باشد. برای اینکـــه سازه‌های مهم دارای طراحی استتاری باشند بهتر است از بام‌های سبز که از دید انرژی هم مهم هستند استفاده شود. در تیغه‌های و عناصر غیر باربر اعم از دیوار، سقف و کف کاذب بایستی از مصالح برنده مانند شیشه و وسایل سنگین در سقف استفاده نشود. با توجه به اینکه عدم رعایت الزامات پدافند غیرعامل می‌تواند باعث از بین رفتن نیروی انسانی، تشدید آسیب پذیری سازه‌ها و در نتیجه صرف هزینه‌های گزاف در برابر تهدیدات احتمالی شود لذا در نظر این الزامات آن دارای اهمیت خاصی خواهد بود.
یکی از جنبه¬های مهم و قابل توجه در برنامه¬ریزی توسعه، تأکید و توجه به آسیب¬پذیری شهرها و از همه مهمتر آسیب¬پذیری ساختمان‌ها در مقابل تهدیدات ناشی از جنگ و بلایای طبیعی است؛ زیرا شهرها، با توجه به حجم بالای سرمایه¬گذاری و مکان¬گزینی بسیاری از تأسیسات و ابزارهای اقتصادی و اجتماعی، توجه بیشتری را می¬طلبند؛ چرا که بروز این حوادث تلفات جانی و مالی زیادی به دنبال خواهد داشت(امینی ورکی، ۱۳۹۳: ۶).
امروزه در نگرش‌های نوین برنامه ریزی مدیریت بحران، مدیریت ریسک بحران به عنوان نگرش برتر مورد توجه است. در این نگرش، رویکرد به زلزله از خطر، به آسیب پذیری و از واکنش، به پیش کنش و از یک پدیده یک بعدی، به یک مقوله همه جانبه تغییر یافته است. از این رو در بررسی و تصمیم گیری درخصوص مسائل همه جانبه ای همچون زلزله که پیامدهای آن تمام جوانب شهر را دربر می گیرد، لازم است مجموعه ای از عوامل با درنظر گرفتن اهمیت هر یک از آنها لحاظ شوند(زنگی آبادی و همکاران، ۱۳۸۹). در عصر حاضر شهرها مهمترین مراکز سکونت گاهی بشر محسوب می¬شوند و از اینرو شاهد تمرکز زیاد جمعیت، سرمایه، مراکز و تاسیسات و ...در آنها هستیم. تمرکز و تراکم جمعیت، سرمایه و مراکز و تاسیسات مدتلف در شهرها ضمن اینکه دربردارنده آثار و پیامدهای مختلف اقتصادی، اجتماعی،سیاسی و زیست محیطی است، از نظر دفاعی- امنیتی آنها را به اهدافی استراتژیک در جنگ و حملات نظامی و تروریستی تبدیل نموده است. تجربه جنگ¬های قرون گذشته و کنونی در عراق، کوزوو، یمن و ...نشان می دهد که مراکز و تاسیسات حیاتی شهرها به ویژه زیر ساخت‌های حیاتی مانند زیر ساخت آب، برق، انرژی و ساختمان‌های مهم جزء اهداف اولیه و اصلی هستند که مورد تهاجم قرار می¬گیرند. پدافند غیر عامل، در بردارنده مجموعه اصول و ملاحظات دفاعی-امنیتی است که رعایت آنها می¬تواند به پایداری و بقای سیستم کمک شایانی نماید(زرقانی، ۱۳۹۵: ۹۰۲). معماری و شهرسازی بعنوان یک واسطه قدرت دفاعی شهر را بالا می‌برد و در ارضای نیاز به امنیت در سلسله مراتب پله ای نیازهای بشری تعریف شده توسط مازلو- اثر مثبت داشته و باعث بقای انسان می¬گردد. بر این اساس، بحث ایمنی و امنیت می‌بایست در کلیه سطوح برنامه¬ریزی و طراحی از موضوعات کلان شهرسازی تا معماری و جزییات فنی مورد توجه قرار گیرد. تدابیر پدافند غیر عامل در معماری و شهرسازی می¬تواند علاوه بر کاهش خسارات تهدیدهای انسان ساز، در کاهش خطرپذیری در برابر انواع خطرات طبیعی نیز مفید واقع شود. بنابراین توجه به پدافند غیر عامل در برنامه ریزی و طراحی شهری و نقش آن در کاهش آسیب پذیری پروژه‌های ساختمانی ضروری و اجتناب ناپذیر است.
دکتر سیدرفیع موسوی
دکترای تخصصی برنامه ریزی شهری
